Završno sa 19. oktobrom 1944, nemačke formacije, braneći savski mostobran, kontrolisale su deo grada koji gravitira ka Savi: Čukaricu, Glavnu železničku stanicu, Sava malu, Terazijsku padinu, Zeleni venac, Varoš kapiju, kao i Kalemegdansku tvrđavu. U centralnom delu grada krajnje uporišne tačke koje je držala nemačka vojska bile su hotel „Moskva“, hotel „Balkan“, uključujući levu stranu Terazija u pravcu Kolarčeve, palata „Albanija“, uključujući i Ulicu kneza Mihaila. 

U borbama oko Trga Republike, koje su bez prekida trajale od 17. do 20. oktobra, u pokušajima neutralisanja nemačkih uporišta u palatama „Reunione“ i „Albanija“, važnu podršku jedinicama NOVJ pružali su sovjetski tenkovi. Sovjetski tenkisti su nastojali da priđu palati „Albanija“ iz dva pravca: sa Terazija i iz Francuske. Nekoliko tenkova Crvene armije je uništeno u ovim borbama. Sačuvano je svedočenje stanara zgrade na Obilićevom vencu 23-25 koji su učestvovali u pokušaju spašavanja članova posade jednog zapaljenog sovjetskog tenka u blizini palate „Reunione“.

Beogradski pokret otpora u uličnim borbama (FOTO: Wikipedia)

Prema svedočenju Julke Radosavljević, „na dan 15. oktobra 1944. (verovatno je reč o 17-19. oktobru, nap. aut.), za vreme oslobađanja Beograda bio je jedan ruski tenk u borbi oštećen i zapaljen. Na tenku se nalazio i jedan partizan. Moj muž Petar [Radosavljević] potrčao je u pomoć onima koji su se u tenku nalazili i spasao Rusa, koga je doveo kod kuće. Posle toga, on je otrčao da spase i partizana, ali je naišao na grupu Nemaca i jedan ga je oficir gestapovac, koji je video kako je ovaj spasao Rusa, ubio iz revolvera. Ja sam bila potrčala za mojim mužem da ga vratim i upozorim, te sam videla sam čin ubijanja.“ 

Zabeležen je jedan sličan primer solidarnosti stanovnika Beograda sa ranjenim sovjetskim tenkistom, u istom delu grada, ali su akteri ovog događaja ostali bezimeni. Prema sećanju savremenika, jedan sovjetski tenk je pretposlednjeg dana okupacije uništen nedaleko od palate „Albanija“, na raskršću Terazija, Sremske i Kolarčeve. „Na Terazijama, ispred Albanije, pored spaljenog ruskog tenka, okićen cvećem leži leš. Na traci venca koje su preko leša stavile nepoznate bratske ruke, piše da je tu poginuo jedan berberski pomoćnik, pomažući ruskom tenkisti da izađe iz zapaljenog tenka.“

 Tenk Crvene armije u Beogradu 1944. (FOTO: Wikipedia)

U noći 19-20. oktobra zauzeto je i nemačko uporište u palati „Albanija“ koje je dominiralo gradom, budući da je bilo smešteno u tada najvišoj zgradi u Beogradu, visokoj 53 metra (13 nadzemnih spratova), izgrađenoj 1939. Tokom rata u palati se nalazilo sedište nemačke poluvojne građevinsko tehničke Organizacije Tot (Todt), koja je upravljala logorom na Ušću. U zauzimanju ovog nebodera učestvovali su borci 1. proleterske, 8. crnogorske udarne i 1. ličke proleterske brigade. U sećanjima veterana ovih jedinica zabeleženo je isključivo učešće boraca iz jedinica kojima su svedoci pripadali. 

Koristeći vatru i pritisak boraca 1. proleterske brigade sa desne strane, naročito topovsku vatru prema palati iz tri sovjetska tenka sa Trga republike (koji su gađali neprijateljska mitraljeska gnezda u palati, nastojeći da granatama teže ne oštete zgradu), i koristeći prodor nekoliko tenkova Crvene armije na Terazije, s leva, prvi proboj u palatu „Albanija“ izvršila je grupa boraca 4. bataljona 8. crnogorske brigade, na čelu sa komandirom 2. čete, Momom Jokićem, i desetarima Milanom Božovićem, Mlađom Cimbaljevićem i puškomitraljescem Miladinom Petrovićem. Oni su prodrli u palatu kroz ulaz iz Ulice kneza Mihaila 2, nakon čega je ubrzo kroz isti ulaz prodrla i druga, nešto brojnija grupa.

Crvena armija ispred "Albanije" (FOTO: Wikipedia)

Gotovo istovremeno u zgradu je prodrla i grupa boraca 4. (kraljevačkog) bataljona 1. proleterske brigade kroz ulaz iz Kolarčeve, iz pravca zgrade „Jugobanke“. Pri prebacivanju boraca 2. čete 4. bataljona 8. crnogorske brigade, na brisanom prostoru, ranjena su tri borca, a po ulasku u zgradu, na stepeništu, još dvojica. „Nemci su napadali kroz oba ulaza. Nastala je ogorčena borba bombama i bliskim rafalima na stepeništima i kroz sobe, od sprata do sprata. Preko nemačkih leševa, stepeništem su grabile borbene grupe 2. čete ka ravnom krovu zgrade, na kojoj su likvidirali poslednju nemačku posadu, koja je uporno branila visoku zgradu.“ 

Ilija Prelević, borac 4. bataljona 8. crnogorske brigade ostavio je kratak opis borbi u zgradi. „Nijemci se žilavo brane, sobu po sobu, sprat po sprat. Na ulazu, pored lifta koji ne radi, leže dva mrtva Nijemca, a na stepeništu, oslonjen na gelender, još jedan. Svuda gomila čaura i tragovi borbe. Negdje između trećeg i četvrtog sprata borci me opominju da ima još Nijemaca koji, skriveni, pucaju u leđa naših boraca. Tako su iz prostorija na trećem spratu, koje gledaju prema Kolarčevoj, iznenadili naše drugove: trojicu su ubili, a četvrtog ranili. Na četvrtom su se iz jedne prostorije pojavili njemački puškomitraljezac i njegov pomoćnik. Predali su se.“

Prva proleterska brigada u Beogradu (FOTO: Wikipedia)

O prodoru 4. bataljona 1. proleterske brigade u palatu „Albanija“ svedočio je Jagoš Žarić. „Naš bataljon bio je već odavno posjeo red zgrada u istočnom dijelu Kolarčeve ulice i nekoliko puta je pokušavao da pretrči ulicu i upadne u palatu. Međutim, svaki put je bio odbijen preciznom mitraljeskom vatrom. Sada je, pod snažnom vatrom sovjetskih tenkova, bataljon u jednom skoku pretrčao Kolarčevu ulicu, uhvatio se zgrade ’Albanije’ i započeo borbu prsa u prsa sa njemačkim braniocima. Događalo se da se naši borci nalaze na petom ili na trećem spratu zgrade, a Nijemci na drugom ili na četvrtom spratu. Za likvidaciju pojedinih dijelova zgrade borci su pijucima probijali međuzidove, ubacujući ručne bombe kroz napravljene rupe. Borbe su se vodile i po stepeništima. Najjača odbrana zgrade bila je u prizemlju.“

U literaturi koja govori o borbama za oslobođenje Beograda najčešće se ne pominje učešće boraca 1. ličke proleterske brigade u zauzimanju palate „Albanija“. Ostaju nepoznate prethodne pojedinosti koje su omogućile proboj boraca 1. ličke brigade ka Kolarčevoj, ali nema sumnje da su i pripadnici ove brigade prodrli u zgradu. Prema nekim tvrdnjama, oni su to učinili ranije nego borci druge dve brigade. „U zgradu su prvi ušli borci 3. čete Bataljona ’Matija Gubec’. Vodili su ih njihov komandir Ilija Popović i njegov zamjenik Mićo Damjanović. Lijevo od ulaza, avionska bomba je otvorila otvor u podrum palate. Borci su kroz tu rupu ušli u zgradu, da bi odmah zatim zatvorili vodovod. Pustili su Nijemce da shvate kako će ih žeđ dotući, a onda su ih počeli dozivati da se predaju. Poslije tri sata počeli su silaziti mašući bijelim maramicama. Tu je oko 15 sati 19. oktobra zarobljeno 160 Nijemaca. Teške, nepokretne ranjenike su ostavili na prvom katu. Na krovu ’Albanije’, ispred puškarnica, nađeno je šest šaraca i teški bacač. Uokolo su bili naslagani džakovi sa pijeskom.“

Bojište u ulici Kneza Miloša (FOTO: Wikipedia)

Upadljivo je da ova verzija događaja ne pominje borbe unutar zgrade, iako se na osnovu podatka o ranjenim nemačkim vojnicima ova verzija uklapa u dominantni narativ. Podatak o zarobljavanju velikog broja nemačkih vojnika (čak 160) nije zabeležen u sećanjima boraca 1. proleterske i 8. crnogorske brigade, niti se pominje u izveštajima jedinica 1. proleterskog korpusa. Takođe, hronologija događaja se ne uklapa u tvrdnje boraca druge dve jedinice. Tokom narednog dana, borci 1. ličke brigade učestvovali su u borbama u ulicama prema Varoš kapiji, pri čemu je zabeleženo da su zauzeli zgradu Uprave grada Beograda na Obilićevom vencu 4.

U Ulici Vuka Karadžića 11, samoorganizovana grupa građana 15. oktobra oformila je ilegalnu bolnicu koja je primila prve ranjenike 20. oktobra.

Zarobljeni Nijemci (FOTO: Wikipedia)

Na zgradi je nakon neutralisanja nemačkog mitraljeskog gnezda bila istaknuta jugoslovenska zastava sa petokrakom, što je bio znak da je Beograd slobodan. U literaturi se obično navodi da su ovaj smeli poduhvat izvršila trojica boraca 2. čete 4. bataljona 8. crnogorske brigade, na čelu sa Miladinom Petrovićem, koji su se probijali kroz zgradu, neutrališući neprijateljske vojnike. Do vrha zgrade Petrović je ostao sam, jer su njegovi pratioci bili pogođeni. U najreferentnijim delima na temu borbi za oslobođenje Beograda ističe se kako je Miladin Petrović nakon isticanja zastave bio ubijen od strane jednog ranjenog nemačkog vojnika. Njegovo ime se često pogrešno navodi kao Mladen Petrović. Zapravo, Miladin Petrović je poginuo 8. decembra 1944, u Mikleuševcima, u borbi na Sremskom frontu. Prema tvrdnjama Miodraga Petrovića iz Beograda, borci 8. crnogorske brigade posle rata su tvrdili da je u neutralisanju mitraljeskog gnezda i isticanju zastave na vrhu palate „Albanija“ učestvovao i njegov brat, Dobrivoje Petrović. Obojica boraca su bili rodom iz valjevskog kraja (Miladin iz Brankovine pokraj Valjeva, a Dobrivoje iz Paljuva pokraj Uba), obojica su se priključili 8. crnogorskoj brigadi septembra 1944. i obojica su poginuli na Sremskom frontu, u istom razdoblju. Dobrivoje Petrović poginuo je 10. decembra 1944. na Kajiševcu, pokraj Mikleuševaca.

Uoči zauzimanja palate „Albanija“, zauzeti su i hoteli „Moskva“ i „Balkan“, a istovremeno su nastavljene borbe za oslobađanje padine koja gravitira ka reci Savi (Terazijska padina, Zeleni venac, Sava mala). Nepoznati su detalji vezani za zauzimanje leve strane Terazija, uključujući zaposedanje dva hotela, ali se na osnovu svedočenja zna da su u ovoj borbi učestvovale jedinice 6. ličke divizije i borci 8. crnogorske brigade.

Lupiga.Com

Naslovna fotografija: Wikipedia.org