Svega tri dana pre obeležavanja 79 godina oslobođenja Beograda od okupatora u Drugom svetskom ratu desio se jedan događaj, za neke iznenađujuć, a po mnogima sasvim očekivan. U beogradskoj Bregalničkoj ulici na Zvezdari, na mestu porodične kuće u kojoj je Dragoljub Mihailović živeo do početka tridesetih godina dvadesetog veka, otvoren je muzej i otkriven spomenik vođi Jugoslovenske vojske u otadžbini. 

MILAN RADANOVIĆ: "Kolaboracija je zločin - dan okupacije značio je smrt stotina, pa i hiljada ljudi"

REHABILITOVAN ČETNIČKI ZAPOVEDNIK DRAGOLJUB MIHAILOVIĆ: U ime naroda - koljač je nevin

"PRESUDA DRAŽI JE TRIJUMF LIBERALNE SRBIJE": To što je ideologija četništva u svojoj biti rasistička ovdje više nije bitno

MILAN RADANOVIĆ U BURNOJ TV RASPRAVI: Veliko NE rehabilitaciji četničkih zločinaca

NOVI TALAS: Portret četnika u mladosti

HEROJI HALIJARDA: Rehabilitacija četničkog pokreta kroz propagandni film

Inicijativu za otvaranje muzeja i otkrivanje spomenika podnelo je udruženje Naša Drina i boračke organizacije Srbije i Republike Srpske. Na čelu obe organizacije stoji Igor Braunović, poslanik Socijalističke partije Srbije. Manifestacija je bila prožeta govorima već dobro poznatih apologeta četničke tradicije, na čelu sa akademikom Matijom Bećkovićem. Skup je obilovao pripadnicima ravnogorskih udruženja, sa sve poznatom ikonografijom koja prati njihove pripadnike: šajkače sa kokardama i crne zastave sa mrtvačkim glavama. 

Poraženi postaju pobednici

Iako je čitav proces otvaranja muzeja i podizanja spomenika išao veoma brzo, apsolutno je nerazumljivo da je ovakav epilog ikoga iznenadio. Ovaj događaj samo je vrh ledenog brega. A podnožje brega počelo se formirati još krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina dvadesetog veka. Globalni i lokalni kontekst događaja i kretanja istorijskih tokova nakon pada Berlinskog zida, uslovili su jačanje desnih ideologija, ekstremnih nacionalizama, antisocijalističkih narativa, retradicionalizacije, reklerikalizacije i konvertitstva u bivšim socijalističkim društvima. 

Od tih društveno-istorijskih kretanja područje Zapadnog Balkana nikako nije ostalo imuno. Štaviše, Wind of change je ovde izazvao cunami ... Toliko jak da je specifičnost globalnog konteksta upotpunio i naš lokalni. Sa jačanjem desnih ideologija, jačaju i nacionalizmi podgrejani antisocijalističkim svetonazorima, demonizacijom tekovina Narodnooslobodilačke borbe, posredstvom uticaja, pre svega, konvertitskih elita, političara i klerikalnih organizacija. Udarajući u temelje socijalističke Jugoslavije, a pre svega u tekovine Narodnooslobodilačke borbe te Bratstvo i jedinstvo kao koncepte, novokomponovane i presvučene elite, rušile su dotadašnji dominantni društveno-istorijski diskurs. Ratovi za jugoslovensko nasleđe, dodatno su zapalili rušilačku vatru proizvodeći zgarišta usled povampirenih ideologija.

Gazimestan 1989. godine i najava skorog rata (SCREENSHOT: YouTube)

Formirano je vrlo pogodno tlo za prodor revidiranih pogleda na prošlost. Na prostoru čitave bivše Jugoslavije, pobednici u Drugom svetskom ratu postaju poraženi, a poraženi postaju pobednici. U tom duhu, četnički pokret i Dragoljub Draža Mihailović bivaju pobednici, a partizani poraženi. Društvene promene su kroz višepartijski sistem u Srbiji, proizvele otvoreno ekstremno nacionalističke stranke, ili one koje su u najboljem slučaju koketirale sa nacionalizmom, radi političkog opstanka. Taj trend je bio aktivan tokom čitavog perioda autokratske vladavine Slobodana Miloševića.

No, situacija se drastično nije promenila niti nakon njegovog pada. Iako su 2004. godine novim zakonom izjednačena boračka prava četnika i partizana, za vreme Vlade Vojislava Koštunice, usled potrebe za političkom podrškom Srpskog pokreta obnove novoj Vladi, u udžbenicima za istoriju za završne razrede srednje škole, četnički i partizanski pokret su kao dva ravnopravna antifašistička pokreta izjednačeni bez zakonskih izmena dve godine ranije, za vreme Vlade Zorana Đinđića. Tako je Dragoljub Mihailović prvo protivzakonito, a onda preko noći, jednim zakonom i potpisom na dokument, postao antifašista. Istorija i činjenice su bačene pod noge.

A ko je uistinu bio Draža?

Dragoljub Draža Mihailović bio je predratni oficir Jugoslovenske kraljevske vojske. Rođen je u Ivanjici 1893. godine. Kako je rano ostao bez roditelja otišao je da živi kod strica u Beograd, a 1910. godine upisuje Nižu školu vojne akademije. Još kao nesvršeni pitomac učestvovao je u oba balkanska rata, da bi se nakon toga vratio na Akademiju. Tokom Prvog svetskog rata učestvuje u Cerskoj i Kolubarskoj bici s činom potporučnika, a zatim i u povlačenju vojske preko Albanije na ostrvo Krf. Pri ratovanju na Solunskom frontu biva ranjen i nekoliko meseci nakon oporavka unapređen je u čin poručnika. 

Nakon Prvog svetskog rata dobija službu u Skoplju gde je bio pripadnik Kraljeve garde, ali je iz nje na koncu izbačen. Od 1926. godine radi u Generalštabu, a 1930. poslat je na usavršavanje u Pariz. U drugoj polovini tridesetih godina obavlja službu vojnog atašea, prvo u Sofiji, odakle je proteran zbog kontakata sa bugarskim oficirima, a zatim u Čehoslovačkoj. Pred sam Drugi svetski rat, zbog javnog iznošenja stavova o Silama osovine, opet je proteran, ovaj put u Mostar, od strane svog pretpostavljenog, generala Milana Nedića. Pre rata bio je i načelnik Dravske divizije sa službom u Ljubljani. 

Slomom Jugoslavije u kratkom Aprilskom ratu 1941. godine Dragoljub Mihajlović i grupa oficira odbijaju da se predaju okupatoru. Njih dvadesetak probijajući se kroz gudure Bosne i Zapadne Srbije rešili su da ne priznaju okupacione vlasti i podignu ustanak na Ravnoj gori 8. maja 1941. godine. Međutim, treba naglasiti da je ideja bila da se pruži kakav-takav, makar i simboličan otpor okupatoru. Četnici tada nisu bili fašistički, ali nisu bili niti antifašistički pokret. Najpreciznije bi bilo reći da su oni bili antiokupatorski pokret. I to samo u jednom vrlo kratkom periodu od nekoliko meseci. Sve do početka novembra 1941. godine.

Okupatori i njihovi saradnici (FOTO: Wikimedia)

Tog 11. novembra 1941. u selu Divci u okolini Valjeva, Mihailović se sastaje sa predstavnicima nemačke komande gde pristaje na saradnju sa njima, tražeći municiju za svoju vojsku u borbi protiv partizana. Kao čin dokaza saradnje sa Nemcima, u selu Slovcu, okupatoru predaje između 250 i 300 zarobljenih partizana, od kojih će 261 biti streljan u Valjevu. Od tog momenta četnički Ravnogorski pokret, gubi epitet antiokupatorskog pokreta i postaje kolaboracionistički pokret.

Nešto kasnije u selu Brajići gde je i bila komanda četničkog pokreta, ubijena su 42 zarobljena pripadnika partizanskog pokreta, među kojima su bile i pripadnice partizanskog saniteta i ranjenici. Prema svedočanstvima preživelih, Dragoljub Mihailović je bio neposredno prisutan u vreme ubijanja. Samo ova dva segmenta su dovoljna kao potvrda da je Dragoljub Mihailović bio obavešten, znao, pa i naređivao streljanja partizana u Zapadnoj Srbiji (celu optužnicu protiv Mihailovića možete pronaći ovde). 

Sve do pada Užičke republike i potiskivanja partizana iz Srbije u Crnu Goru i Bosnu, partizanski pokret je brojao više pripadnika od četničkog na tlu uže Srbije. Kao saradnici okupatora, četnici bivaju snabdeveni municijom, hranom, uniformama i, praktično, postaju vojska okupacione Vlade, bez obzira na to što je Milan Nedić imao svoje vojne formacije. Od povlačenja partizana u Bosnu, u užoj Srbiji kreću četnički pokolji nad simpatizerima partizana i partizanskim ostacima Najpoznatiji zločini i najkrvavije četničke odmazde su se desile u tri sela: Drugovcu kod Smedereva, te Vraniću i Kopljarima kod Aranđelovca. Bez poštede najsvirepije, uglavnom klanjem, ubijeno je na desetine muškaraca, žene, dece i starih. 

Osim tih zločina na teritoriji uže Srbije, užasni četnički zločini događali su se u Sandžaku. Naročito u Pribojskom kraju i u selima oko Foče i Čajniča u Podrinju tokom 1943. godine. Pod krinkom borbe protiv Muslimanskih milicija, četničke formacije Pavla Đurišića činile su stravične pokolje nad civilnim muslimanskim stanovništvom. Prema izveštaju samog Đurišića iz februara 1943. godine koji piše Dragoljubu Mihailoviću, ubijeno je 1.200 pripadnika Muslimanske milicije i čak 8.000 žena i dece, gde dodaje da su sva muslimanska sela spaljena i očišćena. Prema istoričaru Milanu Radanoviću i njegovim istraživanjima sabranim u knjizi „Kazna i zločin“, obe brojke su uveličane. Preciznije je govoriti o oko deset posto ubijenih od navedene brojke pripadnika Muslimanske milicije, a da je ukupno od strane četnika ubijeno između 5.000 i 6.000 ljudi od kojih su dve trećine žene i deca. 

Teror se nastavio i u periodu 1943.-1944. godine, kada sporazumima Nemaca sa četnicima, potonji dobijaju dozvolu da se slobodno, bez provere nemačkih okupacionih vlasti, kreću u 24 sreza između Kolubare na zapadu, Timoka na istoku, Zapadne Morave na jugu te Save i Dunava na severu. Uz to valja podsetiti da su u svim velikim ofanzivama u odlučujućim borbama tokom 1943 i 1944. godine četničke formacije bile na strani okupatora i njihovih pomagača. Sve do poziva kralja Petra Karađorđevića iz Londona u septembru 1944. godine da se četničke snage stave pod komandu Narodnooslobodilačkog pokreta i Josipa Broza Tita (celi govor Karađorđevića dostupan je ovde). 

Mihailović na optuženičkoj klupi (FOTO: Wikimedia)

Amnestijom su mnogi pripadnici četničkog pokreta koji nisu činili zločine prešli na stranu partizana, dok su oficiri četničkog pokreta kao naredbodavci uglavnom likvidirani. Glavni štab se nije predavao do kraja, krećući se kroz gudure Bosne sve do akcije OZNA-e iz polovine marta 1946. godine kada je uhvaćen i sam Dragoljub Mihailović koji je kasnije osuđen na smrt kao saradnik okupatora.

„Socijalisti“ i četništvo – kako to?

Kako je već napomenuto, jedan od inicijatora otvaranja muzeja i podizanja spomenika Dragoljubu Mihailoviću jeste poslanik Socijalističke partije Srbije, Igor Braunović. Mnogi su se iznenadili time da je stranka čiji se lideri nekako baš u predizbornim kampanjama sete da im je stranka naslednica tekovina Saveza komunista Srbije i Jugoslavije, dozvolila da jedan njen poslanik bude inicijator celog ovog događaja. No, autoru ovih redova je čudno da se uopšte čude. 

Socijalistička partija Srbije nastaje upravo iz desnog krila Saveza komunista Srbije. Njen lider, Slobodan Milošević, ako je nekada i bio socijalista, o tome možemo govoriti samo do Gazimestana 1989. godine Nakon tog govora koji obiluje ekstremnim srpskim nacionalizmom – smatrati ga socijalistom – sasvim je neprimereno. Osnivači i inicijatori nastanka te stranke su bili konvertiti i prikriveni srpski nacionalisti, duboko ogrnuti crvenim šinjelom. A kada su došla vremena da je popularno odbacivati crveni šinjel, oni su se raskomotili. Drugim rečima, nisu ga u potpunosti skinuli, ali su ga, kad im je zatrebalo malo po malo skidali i otkopčavali ga. Neki od osnivača, poput Koste Mihajlovića, pisca ekonomskog programa SPS-a i filozofa Mihajla Markovića svoje nacionalističke stavove su potvrdili nekoliko godina ranije, potpisom na Memorandum SANU.

Ivica Dačić, šef kvazisocijalističke partije (FOTO: Lupiga.Com)

SPS je do dana današnjeg ostao upravo to – stranka sa socijaldemokratskim programom, koja koketira sa socijalizmom i srpskim nacionalizmom, zavisno od političkog konteksta i procena kada joj šta odgovara. Njen dugogodišnji lider Ivica Dačič upravo je personifikacija takvog ponašanja. 

U kontekstu rasta krajnje desnice tokom devedesetih, a zarad opstanka na vlasti, samo su zajahali na tom talasu i opstajali. A to isto rade i danas. Zato nas ne treba čuditi da jedan poslanik SPS-a, kvazisocijalističke partije sa ciljem da što više direktora Javnih preduzeća bude u njenom članstvu kao garanti permanentne eksploatacije državnog budžeta za potrebe stranke, ima baš ovakve inicijative. Ako zatreba i ako kontekst bude takav, iniciraće oni i dizanje spomenika Josipu Brozu Titu u sred Beograda, bez stida i srama.

Da li je ono što je de iure, zaista i de facto

Često ćemo iz usta revizionističkih istoričara i intelektualaca čuti da je Srbija jedina zemlja u Evropi koja ima dva antifašistička pokreta. Osim što je to uvreda za zdrav razum, ali i sve žrtve četničkih zločina, neosporno je da su partizanski i četnički pokret – pravno izjednačeni. 

Ali, da li je ono što je de iure, zaista i de facto? Istorijski i činjenično, Srbija ima samo jedan antifašistički pokret. Njegovo ime je Narodnooslobodilački pokret. I naravno, on nije samo srpski, već pripada svim borcima i narodima koji su bili njegov deo. On je kao takav utemeljen, ideološki i praktično. Tokom čitavog trajanja rata, jasno se znalo ko su glavni neprijatelji – fašistički okupator i njegovi pomagači, domaći kolaboracionisti. 

S druge strane, o četničkom ravnogorskom pokretu se teško može govoriti kao o antifašističkom. Njihova ideološka polazišta nisu ni antifašistička ni profašistička. Što se ne bi moglo reći za praksu, koja je često bila fašistička. 

A šta imamo danas u praksi? Kao vrh ledenog brega čije je podnožje izgrađivano pre tridesetak godina, imamo potpuno zatiranje partizanskog pokreta i promociju četničkog pokreta kao antifašističkog. Osim podizanja muzeja i spomenika Dragoljubu Mihailoviću, imamo još neke indikatore koji nam to potvrđuju. Pre samo nekoliko dana u banatskoj opštini Novi Kneževac, usvojen je zakon o promeni naziva ulica. Predsednik opštine, izvesni Radovan Uverić u neskladu sa svojim prezimenom je krajnje neuverljivo zaključio: „Mogu da kažem da nažalost još uvek imamo njegove ulice – Krcunove, Kovačevićeve, Pijade, Lole Ribara, Pucareve, i razne polupismene ubice koje su došli na vlast sovjetskim tenkovima“. Toliko o jednom, od dva antifašistička pokreta u praksi. 

Spomenička kultura i simbolika nam, takođe, mogu ponuditi mnogo odgovora. Ako je recimo u redu podići spomenik Dragoljubu Mihailoviću u Beogradu, zašto nije u redu vratiti spomenik Titu u centru Užica? Zašto Tito nema spomenike po Srbiji u centrima nekih gradova, a Mihailović ima? Zar Tito nije vođa jednog od dva ravnopravna antifašistička pokreta? U očima današnjih vladalaca – nije. To nam govore zapušteni spomenici koji svedoče o tekovinama Narodnooslobodilačke borbe širom Srbije.

Kultura i nauka nam, takođe, kazuju mnogo toga. Koliko je naučnih radova, doktorata i studija napisano o partizanskoj borbi u Drugom svetskom ratu? A koliko je revizionističkih knjiga u kojima se četnici prikazuju kao borci protiv okupatora tokom celog trajanja rata? Da li je zamislivo danas u Srbiji, pisati o partizanskom pokretu afirmativno? Ili je poželjno pisati samo o komunističkim zločinima nakon rata?

Sveži kinematografski primer (FOTO: Heroji Halijarda/PR)

I ništa manje važan, a najsvežiji primer u kinematografiji – film „Heroji Halijarda“ glumca i reditelja Radoša Bajića. Reditelj i glumac poznat po ulozi Dalibora, mladog pilota u filmu „Partizanska eskadrila“, koji s oduševljenjem peva „Po šumama i gorama“, rešio je da nam kroz film prikaže jednu akciju u kojoj su učestvovali pripadnici četničkog pokreta, spašavajući američke savezničke pilote. Iz čega bi trebalo da zaključimo kako su četnici bili na pravoj strani istorije i saradnici Saveznika, a ne okupatora. Samo što je reditelj tendenciozno zaboravio da su partizani, takođe učestvovali u toj akciji, spasivši skoro pet puta više američkih pilota u odnosu na četnike. To neće staviti u film. 

Imamo li onda dva ravnopravna antifašistička pokreta?

Odgovor se nameće sam po sebi. Nemamo ih. Danas u praksi, suštinski nemamo niti jedan. Razlog je taj što se permanentno i besomučno u javnosti vrši promocija samo jednog pokreta koji uz to nije antifašistički. Dok se drugi, istinski antifašistički javno marginalizuje i ukida na svakom mestu gde je to moguće. Dakle, mi danas nemamo niti jedan istinski antifašistički pokret u praksi. Što više govori o nama, nego o bilo kom pokretu i našim precima. 

Vremena su onih čiji su spomenici. Vremena su onih čija su dominantna sećanja. Otuda spomenik Dragoljubu Mihailoviću ne bi trebalo da bude nikakvo iznenađenje.

Lupiga.Com

Naslovna fotografija: Wikimedia