Gianfranco Schiavone, stručnjak za pitanja migracija i bivši član uprave Udruženja za studije o imigraciji (ASGI), predsjednik je Italijanskog konzorcija za solidarnost – neprofitnog ureda za izbjeglice u Trstu – i jedan od autora publikacije “Zatvoreni unutra. Zatočenički kampovi u Evropi 21. vijeka”.

Publikaciju “Zatvoreni unutra. Zatočenički kampovi u Evropi 21. vijeka”, objavljenu u martu 2024. u izdanju časopisa Altreconomia, uredila je mreža RiVolti ai Balcani. Knjiga nudi najaktuelniju kritičku analizu politike protjerivanja migranata na međunarodnom nivou: od eksternalizacije granica do stvaranja pravih zatočeničkih kampova izvan i unutar Evropske unije, uključujući Italiju. Cilj knjige je odgovoriti na ključna pitanja kroz pomnu analizu evropskih politika vezanih za azil i imigraciju. Kroz više glasova opisuju se slučajevi Bosne i Hercegovine, Grčke, Letonije, Litvanije, Sjeverne Makedonije, Libije, Poljske, Srbije, Turske i Italije.

Analiziraju se vrlo aktuelna pitanja, poput korištenja tehnologije u kršenju ljudskih prava, uloge međunarodnih agencija (prije svega Frontexa), ukidanja prava na azil te protjerivanja na vanjskim i “readmisija” na unutrašnjim granicama EU. Riječ je o nelegitimnim i sistemskim praksama koje Evropska unija želi pretvoriti u “novu normalnost”. Upoznati prakse otpora i razgovarati o njima predstavlja prvi korak za suprotstavljanju ovom posrnuću.

Mreža RiVolti ai Balcani („Okrenuti Balkanu“) uređivač je publikacije koja je izašla u martu ove godina u izdanju časopisa Altreconomia. Kada i kako je nastala ideja o ovom opsežnom djelu?

- Ideja se rodila nakon međunarodne konferencije održane 7. i 8. maja 2022. u Centru Balducci u mjestu Zugliano, kraj Udina (naziv konferencije bio je “Zatočenički kampovi u 21. vijeku i odgovornost Evropske unije”, op. ur.), koja je okupila italijanske i strane (evropske i neevropske) učesnike kako bi razgovarali o posljedicama evropske migracijske politike po ljude i međunarodni geopolitički kontekst u svoj svojoj složenosti. Izvanredan rad konferencije – koja je još uvijek dostupna na italijanskom i engleskom jeziku na web stranici mreže RiVolti ai Balcani te na stranicama časopisa Altreconomia i Centra Balducci – doveo je do ideje o izradi ove publikacije, u kojoj je učestvovalo više autora i autorki (ukupno 21).

Koja tema je u središtu ovog zbornika, koji ne obuhvaća samo balkansku rutu nego i zemlje poput Libije, Poljske, baltičkih država i Italije?

- Publikacija je usresređena na neugodno pitanje: gdje završavaju osobe koje bivaju nezakonito odgurnute na granicama Evropske unije ili uopšte ne stignu do ovih granica jer su blokirane u trećim zemljama zbog politike eksternalizacije granica? Tačnije, zbog beskrupulozne politike koju EU vodi posljednjih godina, a koja se može sažeti na sljedeći način: pružanje podrške trećim zemljama – koje uglavnom imaju nedemokratske sustave ili su čak prave diktature – kroz rijeke novca koje se slivaju u obuku policijskog osoblja te nabavku vozila, ponekad čak vojnih, i opreme za praćenje.

"EU se fokusirala na strategiju podsticanja trećih zemalja da rade ono što ona ne može činiti kod kuće" (FOTO: Lupiga.Com/Ladislav Tomičić)

Dakle, EU zapravo finansira države koje nisu njene članice da provode politike koje krše međunarodno i evropsko pravo?

- Vladama trećih zemalja pruža finansijske i logističke alate za obavljanje “prljavog posla” koji evropske vlasti ne bi mogle obaviti na vlastitom tlu. Tačnije, ne mogu ga više obavljati nakon poznate presude Evropskog suda za ljudska prava Hirsi Jamaa i ostali protiv Italije iz 2012. godine, koja se odnosi na izravno protjerivanje (migranata) od strane italijanske mornarice prema Libiji 2009. godine. Nakon zatvaranja ovog nasilnog poglavlja, EU se fokusirala na strategiju podsticanja trećih zemalja da rade ono što ona ne može činiti kod kuće.

U knjizi govorite o “zatočeničkim” kampovima, pa čak i o nezakonitom pritvoru. U italijanskim medijima pojavio se slučaj kampa Lipa u Bosni i Hercegovini, gdje je prije nekoliko godina požar ostavio desetine izbjeglica u snijegu i bez igdje ičega…

- Upravo tako, zatočenički kampovi, koji su u pojedinim slučajevima pravi zatvori. Ima ih kako unutar EU tako i izvan nje. Iz analize je proizašlo da je model “zatočeničkog kampa”, koji se uglavnom primjenjuje u trećim zemljama, počeo da se širi i u pojedinim evropskim zemljama, doduše u manje ekstremnim oblicima jer smo na teritoriji Unije. Pogotovo u “najmarginalnijim” zemljama, tj. u onim koje se nalaze na vanjskim granicama Unije, gdje ne postoji ukorijenjena tradicija azila, a nacionalna politika je vrlo agresivna. Zbog toga u knjizi govorimo, među ostalim, o slučajevima Grčke i baltičkih zemalja. Međutim, fokus ostaje na trećim zemljama, poput Bosne i Hercegovine, gdje se ove politike uveliko sprovode.

Koja su obilježja mjesta koja u knjizi definišete kao zatočeničke kampove?

- Ova mjesta imaju zajedničku nit. Uglavnom su velika, izolovana, izdvojena od spoljašnje sredine, tako da ljudi koji u njima žive, upravo zbog udaljenosti od naseljenih područja, ne mogu pokrenuti nikakvu značajnu inicijativu za uključivanje u društvo. Na primjer, kamp Lipa, udaljen 30 ikolmetara od najbližeg naselja, nalazi se u pustom području, bez prometnih veza, i predstavlja jedan od najočitijih prototipova zatočeničkog kampa. Govorimo o naizgled otvorenom mjestu, u smislu da “gosti” mogu izaći, ali gdje otići? Zatvaranje se ponekad sprovodi mjerama ograničenja lične slobode, a ponekad na pronicljiviji način … kroz prikrivene oblike ograničavanja slobode, poput geografskog izolovanja. Cilj je omogućiti ljudima golo preživljavanje i istovremeno ih spriječiti da na bilo koji način nastave svoje putovanje, a ponekad i da traže zaštitu. Ovo je vrlo raširena pojava, koja obuhvata dva kontinenta – Aziju i Afriku – te desetine trećih zemalja duž granica EU. Po strukturi i bijednim uslovima u kojima žive milioni ljudi, u pitanju su nesumnjivo koncentracioni kampovi. U knjizi se međutim jako pazi da se ova nova tipologija kampa koja, čini se, osvaja 21. vijek, ne pobrka s drugim, mnogo dramatičnijim oblicima kampa koji su obilježili tragičnu istoriju 20. vijeka. Stoga u knjizi nije učinjen nikakav konceptualni pomak po ovom pitanju, ali se ne podcjenjuje ozbiljnost novog tipa kampa, koji kao da postaje obilježje druge decenije 21. vijeka, najavljujući smutna vremena i nazadovanje po pitanju dostignuća vezanih za osvajanje osnovnih ljudskih prava, koja su obilježila drugu polovinu 20. vijeka.

"U porastu je i brutalno nasilje" (FOTO: Lighthouse Report)

Dakle, govorimo o kršenju osnovnih ljudskih prava…

- Kampovi su ponekad mjesta za sprječavanje ili ometanje postupka traženja azila, a ponekad je pristup zaštiti nemoguć. Kao u slučaju Libije, gdje je nemoguće zatražiti azil, ili Turske, zemlje u kojoj je zatočen najveći broj ljudi, tri i po miliona, i koja i dalje ograničava ulazak ljudima iz najugroženijih zemalja. Evo konkretnog primjera: turski zakon ne pruža mogućnost afganistanskim državljanima da zatraže azil. U ovim kampovima ljudski život je praktično odgođen, ljudi nemaju pravo na pravnu zaštitu države u kojoj se nalaze niti mogućnost da nastave istinski proces društvene integracije. Ukratko: ljudi se ne mogu vratiti odakle su došli, nije im dozvoljeno da idu naprijed, a ne mogu ni ostati jer žive u uslovima koji bi svakoga izludili.

U knjizi se takođe govori o ilegalnim protjerivanjima. Gdje se događaju? Jesu li na granici između Italije i Slovenije ponovo počele takozvane “neformalne readmisije”?

- Duž balkanske rute protjerivanja se nastavljaju i u snažnom su porastu, posebno u nekim područjima, na primjer duž granica Bugarske te na granici između Bosne i Hercegovine i Hrvatske. Nažalost, u porastu je i brutalno nasilje. Na italijansko-slovenačkoj granici ne sprovode se više readmisije tražitelja azila nakon odluka Suda u Rimu iz januara 2021. i maja 2023. godine kojima je Italija osuđena za višestruko kršenje međunarodnog, evropskog i nacionalnog prava. Ovo je pozitivan pomak, nakon izuzetno mračnog iskustva koji je proživjela Italija, a posebno grad Trst. Međutim, zabrinutost i dalje izaziva ponovno uspostavljanje kontrola na unutrašnjim granicama (EU), kao i suspenzija slobodnog kretanja predviđenog šengenskom uredbom. Na pravnom nivou, ovo ne bi trebalo uticati na pravo traženja azila, ali iza pojedinih slučajeva protjerivanja – o kojima je podatke iznio ministar (unutrašnjih poslova Italije) Piantedosi, pominjući 1.800 osoba protjeranih od oktobra, kada su ponovo uvedene kontrole – zapravo se krije kršenje prava. Kada je riječ o nacionalnosti protjeranih osoba, ima mnogo Afganistanaca, Iračana, ljudi u opasnosti … koji možda uopšte ne žele ostati u Italiji, koja je često samo tranzitna zemlja za brojne osobe koje se žele pridružiti svojim porodicama i poznanicima u drugim državama EU. Po dolasku (u Italiju) ne dobijaju prave informacije o svojim pravima i posljedicama nepodnošenja zahtjeva, što dovodi do gorepomenutih protjerivanja.

Kako je u Italiji primljena publikacija koju promovišete već nešto više od dva mjeseca?

- Prezentacije su održane u mnogim italijanskim gradovima i knjiga je već dobila prvo reizdanje, pritom ažurirano jer smo iskoristili priliku da dodamo nove priloge. Dakle, moglo bi se reći da je knjiga, ažurirana u junu 2024. godine, aktuelna publikacija, gotovo instant knjiga. Nadamo se da ćemo skrenuti društvenu, političku i akademsku pažnju na teme koje su ostale vrlo marginalne, tačnije na posljedice koje politike eksternalizacije imaju po ljudske živote.

Lupiga.Com via Osservatorio Balcani e Caucaso Transeuropa

Naslovna ilustracija: Altreconomia