Valter Bendžamin: „nije nikad dokument kulture a da nije istovremeno dokument varvarstva“.

Danas kad milioni turista dolaze da vide Koloseum ili Piramide nijedan od njih nije svestan da je to samo čin kojim se čovečanstvo vraća na mesto zločina. Tadž Mahal je izgrađen iz navodne ljubavi velikog Mogula prema preminuloj ženi, jednoj od nekoliko koje imao. Romantičarski pogled zamagljuje krv i znoj ugrađen u te artefakte. Te građevine koje su danas simbolički označitelji starosti kulture koja treba da legitimizuje monopol i krupno deoničarstvo nad civilizacijom su podizali desetine hiljada robova i zarobljenika, da se ne zaboravi.

Crkve, katedrale, bazilike su građene od sirotinje i indulgencija, ili donacijama kraljeva i vladara koji su preko te iste crkve držali narod u pokorstvu, sebi obezbeđivali legitimaciju „bogom dane vlasti“ za života, a titulu sveca posle smrti kao protivuslugu crkve. Tako se danas stadioni grade velikom većinom od poreskih obveznika i dovoljno je samo pogledati novac bačen na zdanja za Olimpijske igre i druga takmičenja gde će dugove vraćati buduće generacije i njihova deca. Čisto kao današnja paralela tim istorijskim primerima pogodna da bi se video notorni kontinuitet.

Sve ta zdanja kao što su dvorci na rečnim adama Rajne i Dunava, uzvišenjima, ili katedrale i bazilike u samim gradskim jezgrima su dobijali najpovoljnija i najlepša mesta u planiranju gradova i okolina. To pokazuje duh vremena u kom su aristokratija i sveštenstvo bili najprivilegovaniji slojevi i koji su određivali topografiju grada. One trebaju tu da ostanu gde su, ali sa poznavanjem uslova u kojima su oni nastajali, poznavanjem konkretne istorije koja zahteva drugačiji pogled od čisto estetskog.

Kad se govori o tom kulturnom nasleđu, zdanjima i građevinama koji su ostali, ne treba smetnuti sa uma ono što su kolonizatori i imperijalisti ostavljali za sobom. Kako se odnositi prema mostovima, građevinama, arhitekturi onih koji su nametali svoju kulturu u ime civilizacije, kao što se danas postkolonijalna teorija bavi jezikom, religijom, običajima koji su još tu posle odlaska kolonizatora. Da li je ono što je ostalo iza njih nešto što treba kultivisati kao svoje ili će to biti spoznavano kao stalni podsetnik na kulturnu baštinu nametanu i stvaranu ognjem i mačem?

Postoji moderan primer paradoksalnosti istorije koja je ništa drugo nego istorija klasnih odnosa. Kada je bombardovan Dubrovnik za vreme prošlog rata zapadni intelektualci i mediji su izražavali svoje zgražavanje nad tim „varvarskim“ činom. Patronažni intelektualci kao Finkelkraut su komentarisali da se na vandalski način uništava zapadna kultura stavljajući u fokus dubrovački stari grad i stare građevine. To nikako nije prvi put da je zapadna kulturno-intelektualna elita zabrinuta više za građevine nego ljude, upravo zato što oni vide njih kao osnovu kulture, one elitističke, dok za njih su ljudi samo objekti koje „duh pomera kao šahovske figure“.

Ono što hrvatski narod nije bio svestan kad su se borili za biser Jadrana je da su se borili za nešto što nikad neće biti njihovo, odnosno za nešto što će uživati samo tradicionalna evropska elita, arapski šeici i ruski novobogataši, a ništa manje ni kriminalci i tajkuni iz regiona koji su opljačkali kako njih tako i ostale narode bivše Jugoslavije. Tako ostaje svojevrsna ironija što danas u Dubrovniku uživaju i srpski i hrvatski tajkuni, dok narod lamentira nad elitizmom i otuđenošću grada. Ionako su sve te građevine diljem zemlje i regiona gradile elita i osvajači, dok je sirotinja i obično građanstvo krvarilo ruke kopajući mermer ili noseći kamenje, ili je pak doslovce ginulo za nju u ratovima. Dioklecijanova palača ili Stradun nikad nisu ni bili građeni za narod, niti će ikad pripadati narodu. Barem ne dok se ne desi fundamentalna promena u društvenim odnosima.

Lenjin je posle Oktobarske revolucije u sanpetersburške luksuzne zgrade u kojima je živela buržoazija i ostaci aristokratije uselio obične seljake i radnike, dok Džordž Orvel gledajući na famoznu Sagrada Familju koja je simbol Barselone kaže da je to najodvratnija građevina koju je video, i da su anarhisti pokazali loš ukus kad je nisu digli u vazduh. Ta vrsta drčnosti jedne epohe, koju poseduje prosvećeni anarhista je potrebna kao osnova za prevrednovanje određenih kulturnih vrednosti i dostignuća koja izgledaju u istorijskom smislu kolosalna i civilizacijski kanonska.

Bilo bi u najmanju ruku fer kada bi Uneskova birokratija i ostali zaštitnici kulturnih spomenika, umetnosti, arhitekture pomenuli uslove pod kojima su nastajale te velike građevine ljudskog duha i umeća. To je naravno nemoguće zato što bi to narušilo doživljaj lepote i estetike, a i bio bi neoboriv dokaz da je velika većina dostignuća kulture nastalo na leđima robova kao što su današnja novcem sitnih poreznih obveznika i nekih novih robova. Danas se ističu samo imena velikih arhitekata i njihovih firmi, kao naučne meritokratije i vrhunskih preduzetnika, čisto da bi se uvek podvuklo dominantno vrednosno usmerenje civilizacije.

Ta kulturna dostignuća i artefakti mogu da ostanu, ali samo ako se baštine i kao tragovi istorije koja se uvek kretala unapred i koja je prevazilazila dotadašnje oblike kulture iznikle iz konkretnih društvenih odnosa. Jer sve te građevine su samo objektiviziran duh vremena i pažljivi posmatrač može iz njih da iščita stanje svesti i društvene odnose koji su vladali tim dobom. Zbog toga naša epoha kod posmatrača sistematski razvija estetski umesto duhovni senzibilitet koji uključuje i um. Estetika je samo površinski odnos subjekta koji percipira materijalni objekt. Međutim, samo celokupnim duhom tj umom može da se dođe do potpune spoznaje, ili kako bi to Hegel rekao „samo duh spoznaje duh“. Međutim to kretanje duha unapred, to jest istorija, ako se ne pretvori u konkretnu svest klase za sebe i ne teži socijalnoj pravdi i jednakosti, ostaće samo hrpa zločina i nepravde ovekovečena upravo u kulturi.

Današnji izraz „vandalizam“ je nastao za vreme Francuske revolucije, prikačen Robespjeru i radikalnim ustanicima koji su uništavali kulturna dostignuća, građevine i institucije akumulirane u dotadašnjem istorijskom trajanju. Međutim ovim „vandalizmom“ je stvoren temelj prosvetiteljske kulture i ljudskih prava, odnosno svesti o slobodi, dok će se i dalje dešavati to da će rušenje izrabljivačkih sistema biti proglašavano vandalizmom i terorizmom od strane onih kojima nije u interesu promena eksploatatorskih društvenih odnosa. Svako nasilje međutim ne dovodi do napretka, na primer Maoizam nije bio prevazilazeći i dijalektički i zato kulturna revolucija nije bila uspešna, bila je rušilačka i u civilizacijskom smislu nazadna. Isto važi i za nacizam, koji je istorijski gledano bio nazadovanje i to je ono što su neki teoretičari nazvali negativnom dijalektikom.

Sva današnja svetska čuda su izgrađena izrabljivanjem i hroničnom nejednakošću akumuliranoj stolećima, kao što su nekadašnja svetska čuda gradili robovi, ratni zarobljenici, zatvorenici i drugi „prezreni“. Niži slojevi su tu, ne samo da nose kamenje i cigle, da ginu na građevinama već da čiste i dekontaminiraju otpad posle nuklearnih i bioloških katastrofa od Hirošime, Černobila, Fukošime, naftnih i hemijskih havarija, toksičnih otpada i drugih. Bilo kako bilo, ako ne dođe do demokratizacije kulture i uključenja širokih slojeva kao svesnih kulturnih subjekata, takva kultura je pre ili kasnije osuđena na urušavanje.

Istom logikom, za nekoliko generacija kad istorija sakrije svoje tragove i procese stvaranja, ljudi će se diviti današnjim grandioznim stadionima, arenama, parlamentima, hramovima i crkvama, staklenim zgradama, modernim dizajnima itd. Ostaće manifestni oblik onoga što je građeno na leđima jeftine radne snage, imigranata, eksploatisanih. Obično ovakva dijagnostika vremena zvuči kao radikalno levičarska, a ustvari je ona elementarno istorijska. Ta vrsta zdravog nihilizma je potrebna kao osnova za prevrednovanje i preoblikovanje konstitucije kulturnog morala jednog društva i jedne civilizacije.

Civilizacija izgrađena na izrabljivanju i društvenoj nepravdi je ustvari varvarska. Ta civilizacija sama stvara vandale koji će da je sruše, jer je stvorila društvo u kojem je čovek čoveku vuk. Kada budu rušena današnja velelepna zdanja i građevine tzv. prosvećeni deo sveta će se ponovo zgražavati. Isto kao što se danas tzv. kulturni ljudi zgražavaju nad rušiteljima i skrnaviteljima, pljačkašima, razularenim gomilama i pojedincima koje viđamo na televizijama kako iznose belu tehniku iz obijenih dućana ili starine i umetnička dela iz razrušenih muzeja. Kultura koja stvara varvare nema pravo da se zove kulturom.